Historia ikony

Ikona narodziła się w Bizancjum. Stanowi ona syntezę tradycji hellenistycznej, wywodzącej się z dziedzictwa grecko-rzymskiego, stosownie przekształconego i przystosowanego do nauki chrześcijańskiej oraz form artystycznych pochodzących z Palestyny, Azji Mniejszej, Egiptu i Syrii. Malowidła katakumbowe pochodzące z pierwszych wieków chrześcijaństwa stanowiły zaczątki późniejszego malarstwa ikonowego. Pierwsze ikony były ikonami portretowymi Chrystusa, Bugurodzicy i świętych. Według tradycji pierwsza ikona Chrystusa powstała jeszcze za Jego życia na ziemi (Acheiropoietos), zaś autorstwo pierwszych ikon Bogurodzicy tradycyjnie przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście. Uważa się go za autora trzech typów ikonograficznych: Hodegetria, Eleusa oraz (najprawdopodobniej) Deesis. Wzmianki o istnieniu ikon już w czasach apostolskich pochodzą dopiero z IV i V w. W V w. ikony portretowe stały się przedmiotem kultu. Niektórzy badacze uważają, że ikony portretowe wywodzą się z portretów fajumskich – egipskich nagrobnych portretów z III w., malowanych techniką enkaustyczną. Łączy je bowiem frontalny symetryczny układ twarzy oraz szeroko otwarte, patrzące przed siebie oczy.
W rozwoju malarstwa ikonowego istotną rolę odegrał Sobór Trullański z 692 r. (synod biskupów Kościoła wschodniego nazywany soborem piąto-szóstym), będący uzupełnieniem Soboru Konstantynopolitańskiego II z 553 r. (tj. V Soboru powszechnego) i Soboru Konstantynopolitańskiego III z lat 680-681 (tj. VI Soboru powszechnego). Orzeczenia soborowe określają i definiują istotę ikony oraz po raz pierwszy wskazują na związek między ikoną a dogmatem Wcielenia. Sobór orzekł, że ikona ma przedstawiać ludzki wizerunek Wcielonego Boga – Jezusa Chrystusa. Reguła 82 postanowień Soboru V dotyczy treści świętego wizerunku – określono wówczas nową, obowiązującą ikonografię świętego obrazu. Chrystusa przestano ukazywać symbolicznie jako starotestamentowego baranka lecz jako postać ludzką, gdyż Słowo – Jezus Chrystus – stał się ciałem i zamieszkał wśród nas. Reguła 82 określiła też kanon ikonograficzny pozwalający stwierdzić, czy dany obraz jest ikoną czy jedynie wizerunkiem. Ikona bowiem nie może być tylko wizerunkiem czyli portretem postaci, ikona ma dawać świadectwo Boga-Człowieka, pokazać oblicze Boga (lub człowieka zjednoczonego z Bogiem) i Jego chwałę przy pomocy dostępnych środków graficznych.
W VII i IX w. dochodzi do wybuchu ikonoklazmu (ruch heretycki, wyrażający się odrzuceniem kultu ikony i ich niszczeniem). Po zwycięstwie nad ikonoklazmem następuje rozkwit malarstwa ikonowego i (ogólnie) sztuki kościelnej. Malarstwo przechodziło w ciągu wieków w Cesarstwie Bizantyjskim ewolucje stylistyczną, tworząc nowe oryginalne formy i nurty oraz kanony artystyczne, które nadają sztuce bizantyjskiej jednolity i harmonijny charakter. Klasyczne piękno harmonii, równowagi i proporcji zostaje zespolone w niej z pierwiastkiem duchowym.
Po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego w 1435 r. pod naporem Turków, ośrodkiem kultywowania malarstwa ikonowego stała się góra Atos, a malarstwo ikonowe przeniknęło na Bałkany i Ruś. Na Rusi szczyt rozwoju malarstwa ikonowego przypadł na XV i XVI w. Powstały wówczas liczne szkoły ikonograficzne działające w monastyrach, wielkich miastach oraz na dworze carskim. W XVII w. pod wpływem sztuki zachodniej nastąpił schyłek malarstwa ikonowego, a ponowne jego odrodzenie przypadł na przełom XIX – XX w.
Obecnie coraz częściej używany jest termin „współczesna ikona”. Jest to przeciwstawny termin do określenia stara ikona. Niestety często jest on również używany jako przeciwieństwo terminu-ikona kanoniczna. W wielu wypowiedziach określenie to niesłusznie nabiera pejoratywnego znaczenia. Co prawda, z jednej strony ogromne zainteresowanie ikoną spowodowało że wiele osób próbuje swych sił jako ikonopiscy, co niestety negatywnie odbiło się na poziomie artystycznym obecnie pisanych ikon, z drugiej jednak strony nie można nie zauważyć szeregu współczesnych pracowni oraz indywidualnie pracujących malarzy ikon, którzy dbają o wysoki poziom artystyczny pisanych przez siebie ikon. Pośród tej grupy malarzy znajdziemy zarówno ikonopisców malujących wg klasycznych wzorców, jak również artystów rozszerzających ramy obecnego kanonu ikonograficznego.