Znaczenie ikony
Ikona powstaje z pobudek religijnych, zarówno w celach kontemplacyjnych, jak i modlitewnych. Jest zrozumiała jedynie w kontekście chrześcijańskiej wiary i kultu. Redukowanie jej do zjawiska estetycznego jest błędem i prowadzi do fałszywego rozumienia świętego wizerunku. Ikonie przypisuje się funkcję objawiania Prawdy, paralelnie do Pisma Świętego, które tę samą Prawdę objawia wierzącym za pomocą słowa. Ikonografia wyraża podstawowe prawdy wiary przez ukazywanie centralnych wydarzeń z historii zbawienia: Bożego Narodzenia, śmierci Chrystusa na krzyżu, Zmartwychwstania, Zesłania Ducha Świętego, również scen ze Starego Testamentu: np. wizyty trzech przybyszów u Abrahama pod dębem Mamre, Mojżesza przed krzewem ognistym. Wizerunki te mogą być wykonywane w różnych technikach – jako malowidła na desce lub płótnie, mozaiki lub fresku, a nawet reliefu lub rzeźby.
Ikona to obraz, który został wykonany przez człowieka wierzącego i jest wyrazem jego modlitwy i wiary. Twórczość ikonograficzna nie może więc być traktowana jako rzemiosło, ale jako materialny znak modlitwy człowieka. Dlatego też monastery i życie monastyczne, a nie pracownie malarskie uważano za najlepsze środowisko dla pisania ikon. Tam też ikonografia rozwijała się najpełniej (klasztory Góry Athos, św. Katarzyny na Synaju, we Pskowie czy Nowogrodzie).
Ponieważ ikona powstaje pod natchnieniem wiary, w stanie modlitwy czy wręcz doświadczenia mistycznego, może powstać wrażenie, iż jest rodzajem ekspresji i wewnętrznego uniesienia religijnego twórcy. Aczkolwiek subiektywny stan ducha artysty jest ważny, ikonografia nie jest jednak żadną formą ekspresjonizmu, w którym artysta przelewa to na płótno, „wyraża” swoje uczucia (lęk, gniew, smutek, radość). Nie jest także żadną formą impresjonizmu, gdzie autor przedstawia swoje „wrażenia” na określony temat. Ikonografia jest przekazywaniem prawd objawionych, a nie tylko osobistych przeżyć autora, nawet jeśli te przeżycia będą dotyczyły wiary.
Jest tak dlatego, że ikona funkcjonuje w kulcie religijnym, jest przedmiotem czci wierzących i jako taka rości sobie pretensje do przekazywania tego co obiektywne, prawdziwe, niezmienne i wieczne, nie zaś tylko chwilowych impresji lub ekspresji twórcy. Ikona jest prawdziwa pod względem treści dogmatycznych, dlatego traktowana jest na równi z Pismem Świętym jako źródło prawdy objawionej. Prawdę ikony mają zagwarantować kanony artystyczne, to znaczy stałe przyporządkowania pewnym treściom określonych form wyrazu artystycznego. Dlatego typ ikonograficzny Matki Boskiej z Emmanuelem na ręku (Eleousa), gdzie Chrystus przytula policzek do policzka Matki, zawsze będzie oznaczać śmierć Chrystusa na krzyżu jako wyraz najwyższej miłości Boga do człowieka (np. włodzimierska ikona Matki Boskiej) lub aniołowie pod dębem Mamre będą przedstawieniem Trójcy Świętej (ikona Trójcy Świętej autorstwa Andrieja Rublowa).
Ikonę czci się i traktuje jako okno na boską rzeczywistość, jako „kanał łaski o uświęcającej mocy”23. Teologowie Kościoła wschodniego mówią o ikonie, że jest widzialnym znakiem niewidzialnej obecności Boga, pokazuje rzeczywistość zjawiskową jako uwewnętrznioną i podporządkowaną duchowi ludzkiemu24, przedstawia harmonię zbawionego kosmosu, bogactwo uświęconego przebóstwionego życia25.
Ikona jest manifestacją racjonalności świata, zwłaszcza świata ponadzmysłowego, jest objawieniem wiary w życie człowieka po śmierci. Ikona jest tak „skonstruowana”, by człowiek, patrząc na obraz, odkrywał racjonalność i dobro świata, jego pochodzenie od Boga, uzmysławiał sobie zwycięstwo nad śmiercią, pokonanie zła i grzechu, aby to przeżycie harmonii i pokoju wprowadzało ład w jego wewnętrzne życie, a następnie w życie społeczne. Egzystencja w tym świecie jest pełna cierpienia, lęku przed śmiercią i doznawania zła, które niweczą w człowieku wiarę w dobro świata i Boga. Ikona ma tę wiarę odnawiać .
w rzeczywistości przedstawianej na ikonie człowiek zajmuje miejsce centralne jako odkupiony przez Chrystusa i przemieniony przez Boga. Nawet przedstawienie cierpienia, wyniszczenia ludzkiego ciała, ukazane jest jako mające swój sens w całości Bożego odkupienia, me niszczącego lub poniżającego człowieka, ale uszlachetniającego. Ascetyzm ciała jest negacją biologizmu i materializmu w myśleniu o człowieku. Dlatego jest to ciało (męczennika, pustelnika eremity) odrealnione, wyidealizowane, nienaturalne, ale mające być znakiem doskonałości wewnętrznej i świętości, która, między innymi zostaje osiągnięta przez wyrzeczenia zmysłowe: post, umartwienia czy w końcu męczeństwo. Dotyczy to także przedstawiania umęczonego ciała Chrystusa na krzyżu i w grobie. Ascetyzm i ból na ikonie są podporządkowane wyższej idei: radości z ostatecznego zwycięstwa Boga – Człowieka nad złem.
Można odróżnić sztukę ikonową od malarstwa religijnego w aspekcie funkcjonowania sztuki w życiu wiernych. Malarstwo religijne nie pełni funkcji liturgicznych, kultowych, a jedynie dydaktyczne obok dekoracyjnych. Jest to funkcja sztuki religijnej, która ugruntowała się na Zachodzie od czasów Grzegorza Wielkiego i trwa do dzisiaj. Malowidła umieszczane na ścianach świątyń lub na deskach traktuje się jako malarski komentarz do Pisma Świętego, nie stanowią przedmiotu czci ani modlitwy. Ich funkcja dydaktyczna polega na nauczaniu i przypominaniu prawd wiary. Ikona natomiast ma znaczenie przede wszystkim kultowe. Jest przeznaczona do modlitwy i kontemplacji, ma uświęcać człowieka, który się przed ikoną modli.
Źródło: Anna Palusińska, Filozofia ikony u Teodora Studyty i Nicefora, Lublin 2007, tekst nie zawiera przypisów podanych przez autorkę
