Geneza artystyczna ikony

Malarstwo ikonowe powstało w cesarstwie bizantyjskim i trwało tam od około V wieku do upadku cesarstwa w XV wieku. Później rozwijało się na Rusi i Bałkanach.

Sztuką, która bezpośrednio poprzedza sztukę ikonograficzną, jest sztuka pierwszych chrześcijan, nazywana sztuką wczesnochrześcijańską, która była wykonywana od I do III wieku po Chrystusie na terenach cesarstwa rzymskiego. Istniała na obrzeżach głównego nur-tu twórczości artystycznej Rzymu jako sztuka prześladowanych chrześcijan i została uwieczniona w katakumbach w formie oszczędnej malarskiej dekoracji podziemnych nekropolii. Chrześcijanie posługiwali się wtedy prostą, alegoryczną symboliką i na ścianach katakumb zostały przedstawione postacie orantów, gołębie pijące wodę, statek i ryba jako symbole Zbawiciela, sceny biblijne Starego Testamentu, będące figurą Zmartwychwstania (trzej młodzieńcy w piecu ognistym lub historia Jonasza).

Można odnieść wrażenie, że sztuka wczesnochrześcijańska jest bezpośrednim źródłem późniejszej sztuki ikonograficznej, ponieważ poprzedza sztukę ikon, w omówieniach zaś dotyczących ikonografii właśnie od sztuki katakumb, jako pierwszej artystycznej twórczości chrześcijańskiej, rozpoczyna się wykład o sztuce ikonowej. Sztuka pierwszych chrześcijan jest jednak zupełnie innym potraktowaniem obrazów religijnych w porównaniu z późniejszą ikonografią. O ile ta ostatnia przedstawia jednoznacznie osobę Boga-Człowieka, Maryi i świętych, o tyle pierwsza posługuje się alegorią i metaforą w kompozycjach zaczerpniętych ze sztuki pogańskiej, czasami tak niejednoznacznie, że trudno rozstrzygnąć, czy jest sztuką chrześcijańską. Ikony są sztuką religijną w pełni dojrzałą i ukształtowaną, gdzie forma artystyczna jest adekwatna do przekazywanej treści. W Bizancjum istniała jako sztuka oficjalna, tworzona przez stołeczne ośrodki fundacji cesarskiej, która nadawała ton i kierunki stylów całej twórczości w państwie.

Właściwym artystycznym źródłem malarstwa ikonograficznego jest sztuka późnoantyczna, bezpośrednią zaś genezę ikon wywodzi się z egipskich portretów trumiennych, tzw. portretów z Fajum, które były wykonywane od I wieku przed Chrystusem do IV wieku po Chrystusie. Są to antyczne portrety trumienne związane z kultem przodków. Były wykonywane jeszcze za życia przedstawionej osoby, po jej śmierci zaś umieszczane na trumnie z jej ciałem na wysokości twarzy. Funkcją takich portretów jest przypominanie osoby wyobrażonej i przedstawienie jej żyjącej w innej rzeczywistości. Uzyskiwano to następującymi środkami formalnymi: brakiem poruszenia emocjonalnego na twarzy osoby portretowanej, statycznością, szeroko otwartymi oczami, kierującymi spojrzenie z obrazu. Ikona przejmuje artystyczną stronę portretów trumiennych, a także hellenistycznych portretów reprezentacyjnych , przedstawiając na obrazie osobę Chrystusa i świętych w sposób statyczny, z dużymi, nieruchomymi oczami patrzącymi na widza.

Ikona w pewnym zakresie przejmuje funkcję portretów trumiennych, jaką jest uobecnianie pierwowzoru i przedstawianie osoby od strony jej wiecznej egzystencji. Pomija bowiem to, co czasowe i zmienne, a próbuje przedstawić to, co jest wieczne i konieczne.

O ile pierwsze wieki chrześcijaństwa cechowała niechęć do obrazów jako charakterystycznych dla sztuki pogańskiej i będących obiektem bałwochwalstwa, o tyle już od IV wieku , gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową, sztuką figuratywną zaczęto się powszechnie posługiwać przy wyrażaniu treści nowej religii chrześcijańskiej. Chrześcijanie wykorzystali pogańskie malarstwo schyłku starożytności z jego iluzorycznością i spirytualizmem, tworząc oficjalną sztukę nowej religii. Sztuka chrześcijańska nie zerwała zatem ze sztuką zastaną i nie zaproponowała całkiem nowych rozwiązań, ale wykorzystała wypracowane już sposoby wyrażania i przedstawiania, napełniając pogańskie symbole nową treścią i włączając tę sztukę w życie społeczności chrześcijańskiej. Jako charakterystyczny przykład tego rodzaju zamiany znaczeń można podać przemianę starożytnego Hermesa, ukazywanego jako pasterza trzymającego owieczkę na ramionach, w postać Dobrego Pasterza. Podobnie śpiący pod drzewem Endymion w sztuce chrześcijańskiej zaczął oznaczać odpoczywającego Jonasza. Kompozycje te jednakże, jako alegoryczne, nie weszły do sztuki ikonowej, która ostatecznie zrezygnowała z alegorii i metafory.

Sposób przedstawienia dostojników państwowych i cesarza w sztuce oficjalnej został przeniesiony na malarskie obrazowanie apostołów, biskupów i wreszcie samego Chrystusa i Bogarodzicy. Dotyczy to zarówno szat (np. Maryja jest odziana w cesarską purpurę), jak również postawy (Chrystus i Bogarodzica zasiadają na tronie, a święci przedstawieni są jako orszak cesarski). W ikonie zatem odnajdujemy elementy przejęte z kultury starożytności pogańskiej. Na przykład na ikonie chrztu Chrystusa znajdziemy personifikację Jordanu, w scenie rozesłania apostołów personifikację Kosmosu, a sceny z hipodromu przedstawione są na freskach w soborze Mądrości Bożej w Kijowie. Nie świadczą one o pogańskim charakterze ikony, ale raczej o bogatej tradycji, która się w ikonie zawarła.

Obok zmiany treści dotychczas istniejących kompozycji około VI wieku dokonuje się przejście od malarstwa antycznego do nowej koncepcji obrazu, w której dawniejszy ideał piękna zewnętrznego, zewnętrznej harmonii i proporcji zastąpiono ideałem piękna duchowego i wewnętrznej światłości. Przykładami obrazów-ikon, które stoją na pograniczu sztuki późnoantycznej i w ścisłym sensie bizantyńskiej, są obrazy Chrystusa Pantokratora i św. Piotra oraz wizerunek Matki Boskiej tronującej ze św. Teodorem i Jerzym, znajdujące się na Synaju w klasztorze św. Katarzyny”.

Do VII wieku sztuka chrześcijańska w Bizancjum — zarówno monumentalna, jak i „indywidualna” — przeżywała swój wielki rozkwit. Ikonoklazm zaś, który rozciągnął się na VIII i IX wiek, spowodował materialne spustoszenie Bizancjum z artystycznych dzieł sztuki. Do naszych czasów z tamtego przedikonoklastycznego okresu dotrwało bardzo niewiele zabytków figuratywnej sztuki sakralnej. Najcenniejsze znajdują się w klasztorze św. Katarzyny na Synaju.

Źródło: Anna Palusińska, Filozofia ikony u Teodora Studyty i Nicefora, Lublin 2007, tekst nie zawiera przypisów podanych przez autorkę

Powiązane zdjęcia: